عرفا اولا به اصلی معتقدند كه با اين جمله بيان می‏كنند :
النهايات هی الرجوع الی البدايات .
پايانها بازگشت به آغازها است .
بديهی است كه اگر بخواهد نهايت عين بدايت باشد دو فرض ممكن است .
يكی اينكه حركت روی خط مستقيم باشد و شی‏ء متحرك پس از آنكه به نقطه‏
خاصی رسيد تغيير جهت دهد و عينا از همان راهی كه آمده است باز گردد .
در فلسفه ثابت شده است كه چنين تغيير جهتی مستلزم تخلل سكون است ولو
غير محسوس ، به علاوه اين دو حركت با يكديگر متضاد می‏باشند . فرض دوم‏
اين است كه حركت روی خط منحنی باشد كه همه فواصل آن خط با يك نقطه‏
معين برابر باشد . يعنی حركت روی قوس دايره

باشد .
بديهی است كه اگر حركت روی دايره صورت گيرد طبعا به نقطه مبدأ منتهی‏
می‏شود . شی‏ء متحرك در حركت روی دايره ، اول از نقطه مبدأ دور می‏شود و
به نقطه‏ای خواهد رسيد كه دورترين نقطه‏ها از نقطه مبدأ است . آن نقطه‏
همان نقطه‏ای است كه اگر قطری در آن دايره ترسيم شود از نقطه مبدأ ، به‏
همان نقطه خواهد رسيد . و همين كه به آن نقطه برسد ، بدون آنكه سكونی‏
متخلل شود بازگشت به مبدأ ( معاد ) آغاز می‏شود .
عرفا مسير حركت از نقطه مبدأ تا دورترين نقطه را " قوس نزول " و
مسير از دورترين نقطه را تا نقطه مبدأ " قوس صعود " می‏نامند . حركت‏
اشياء از مبدأ تا دورترين نقطه يك فلسفه دارد . آن فلسفه به تعبير فلاسفه‏
اصل عليت است و در تعبير عرفا اصل تجلی است . به هر حال حركت اشياء
در قوس نزول مثل اين است كه از عقب رانده می‏شوند ، ولی حركت اشياء از
دورترين نقطه تا نقطه مبدأ فلسفه‏ای ديگر دارد . آن فلسفه اصل ميل و عشق‏
هر فرع به بازگشت به اصل و مبدأ خويش است ، به عبارت ديگر اصل فرار
هر جدا شده و تنها و غريب مانده به سوی وطن اصلی خودش است . عرفا
معتقدند كه اين ميل در تمام ذرات هستی و از آن جمله انسان هست ولی در
انسان گاهی " كامن " و مخفی است ، شواغل مانع فعاليت اين حس است ،
در اثر يك سلسله تنبهات اين ميل باطنی ظهور می‏كند . ظهور و بروز همين‏
ميل است كه از آن به " اراده " تعبير می‏شود .
اين اراده در حقيقت نوعی بيداری يك شعور خفته است . عبدالرزاق‏
كاشانی در رساله " اصطلاحات " كه در حاشيه شرح

منازل السايرين چاپ شده است در تعريف اراده می‏گويد :
جمرش من نار المحبة فی القلب المقتضية لاجابة دواعی الحقيقة .
اراده پاره آتشی است از آتش محبت كه در دل می‏افتد و ايجاب می‏كند كه‏
انسان به بانگهای حقيقت پاسخ اجابت دهد .
خواجه عبدالله انصاری در " منازل السائرين " در تعريف اراده می‏گويد:
و هی الاجابة لدواعی الحقيقة طوعا .
اراده پاسخگوئی ( پاسخگوئی عملی ) است كه انسان با آگاهی و اختيار به‏
دواعی حقيقت می‏دهد .
نكته‏ای كه لازم است ياد آوری شود اين است كه اراده در اينجا اول منزل‏
خوانده شده است . مقصود بعد از اينكه يك سلسله منازل ديگری است كه‏
آنها را بدايات و ابواب و معاملات و اخلاق می‏نامند . يعنی از آنجا كه در
اصطلاح عرفا " اصول " خوانده می‏شود و حالت عرفانی حقيقی پديد می‏آيد ،
اراده اول منزل است .
مولوی اصل النهايات هی الرجوع الی البدايات را اينچنين بيان كرده‏
است :

مولوی در ديباچه مثنوی سخن خود را با دعوت به گوش فرا دادن به درد
دلهای " نی " آغاز می‏كند كه از جدائی و دور شدن از نيستان می‏نالد و
شكايت می‏كند .
مولوی در حقيقت در اولين ابيات مثنوی اولين منزل عارف يعنی " اراده‏
" به اصطلاح عرفا را طرح می‏كند كه عبارت است از شوق و ميل به بازگشت‏
به اصل كه توأم با احساس تنهائی و جدائی است . می‏گويد :

مقصود بوعلی در عبارت بالا اين است كه " اراده " ميل و اشتياقی است‏
كه در انسان پديد می‏آيد پس از احساس غربت و تنهائی و بی تكيه گاهی ،
برای چنگ زدن و متصل شدن به حقيقتی كه ديگر با او نه احساس غربت و
تنهائی است و نه احساس بی‏تكيه گاهی .

تمرين و رياضت

ثم انه ليحتاج الی الرياضة ، و الرياضة متوجة الی ثلثة اغراض : الاول‏
تنحية مادون الحق عن مستن الايثار ، و الثانی تطويع النفس الامارش للنفس‏
المطمئنة . . . و الثالث تلطيف السر للتنبه .
پس از اين ، نوبت عمل و تمرين و رياضت می‏رسد . رياضت متوجه سه هدف‏
است : اول دور كردن ما سوی از سر راه ، دوم رام ساختن نفس اماره برای‏
نفس مطمئنة ، سوم نرم و لطيف ساختن باطن برای آگاهی .
پس از مرحله اراده كه آغاز پرواز است ، مرحله تمرين و آمادگی می‏رسد .
از اين آمادگی با لغت " رياضت " تعبير شده است . در عرف امروز ما
كلمه " رياضت " مفهوم زجر دادن نفس را دارد . در بعضی مكتبها اساسا
زجر دادن نفس و تعذيب آن اصالت دارد و لهذا قائل به زجر و تعذيب نفس‏
هستند . نمونه‏اش را در جوكيهای هند می‏بينيم . ولی در اصطلاح بوعلی كلمه‏
" رياضت " مفهوم اصلی خود را دارد .
" رياضت " در اصل لغت عرب به معنی تمرين و تعليم كره اسب جوان‏
نوسواری است كه راه و رسم خوشراهی به آن ياد داده می‏شود . سپس در مورد
ورزشهای بدنی انسانها به كار رفته است . در حال حاضر نيز در زبان عربی‏
به ورزش ، رياضه می‏گويند ، و در اصطلاح عرفا به تمرين و آماده ساختن روح‏
برای اشراق نور معرفت اطلاق می‏شود .
به هر حال " رياضت " در اينجا تمرين و آماده ساختن روح است و متوجه‏
سه هدف است . يكی از آن سه هدف مربوط به امور

خارجی است يعنی از بين بردن شواغل و موجبات غفلت . دوم مربوط است به‏
انتظام قوای درونی و از بين بردن آشفتگيهای روحی كه از آن به رام ساختن‏
نفس اماره برای نفس مطمئنه تعبير شده است . وسوم مربوط است به نوعی‏
تغييرات كيفی در باطن روح كه از آن به " تلطيف سر " تعبير شده است .
و الاول يعين عليه الزهد الحقيقی ، و الثانی يعين عليه عدش اشياء :
العبادش المشفوعة بالفكرش ، ثم الالحان المستخدمة لقوی النفس الموقعة لما
لحن به من الكلام موقع القبول من الاوهام ، ثم نفس الكلام الواعظ من قائل‏
زكی بعبارش بليغة و نغمة رخيمة و سمت رشيد ، و اما الغرض الثالث فيعين‏
عليه الفكر اللطيف و العشق العفيف الذی يأمر فيه شمائل المعشوق ليس‏
سلطان الشهوش .
زهد به هدف اول از سه هدف رياضت كمك می‏كند ( يعنی زهد سبب می‏شود
كه موانع و شواغل و موجبات غفلت از سر راه برداشته شود ) و اما هدف‏
دوم ( يعنی رام شدن نفس اماره برای نفس مطمئنة و پيدايش انتظام در
درون و برطرف شدن آشفتگيهای روانی ) چند چيز است كه به آن كمك می‏كند .
يكی عبادت ، به شرط آنكه با حضور قلب و تفكر توأم باشد . ديگر آواز
خوش آهنگ مناسب با معانی روحانی كه تمركز ذهن ايجاد كند و سخنی را كه‏
با آن ادا می‏شود ( مثلا آيه قرآن كه تلاوت می‏شود و يا دعا و مناجاتی كه‏
قرائت می‏شود و يا شعر عرفانی كه خوانده می‏شود ) در قلب نفوذ دهد . سوم‏
سخنی پند آموز كه از گوينده‏ای پاكدل با بيانی فصيح و بليغ و لحنی نرم و
نافذ و هيئتی راهنمايانه شنيده شود . اما هدف سوم ( يعنی نرم و لطيف و
رقيق ساختن روح و بيرون كردن غلظتها و خشونتها از درون ) آنچه به آن كمك‏
می‏كند يكی انديشه‏های لطيف و ظريف است . ( تصور معانی دقيق و انديشه‏های‏
نازك و رقيق موجب ظرافت و رقت و لطافت روح می‏گردد ) ديگر عشق توأم‏
با عفاف به شرط آنكه از نوع عشق نفسانی و روحی باشد نه عشق جسمی و
شهوانی ، و حسن و اعتدال شمائل معشوق حاكم باشد نه شهوت .

ثم انه اذا بلغت به الارادش و الرياضة حداما ، عنت له خلسات من اطلاع‏
نور الحق عليه لذيذش كأنها بروق تومض اليه ثم تخمد عنه و هو المسمی‏
عندهم اوقاتا ثم انه ليكثر عليه هذا الغواشی اذا أمعن فی الارتياض .
سپس هرگاه اراده و رياضت به ميزان معينی برسد پاره‏ای " خلسه " ها (
ربايشها ) برايش پديد می‏آيد ، به اين نحو كه نوری بر قلبش طلوع می‏كند .
در حالی كه سخت لذيذ است و به سرعت می‏گذرد ، گوئی برقی می‏جهد و خاموش‏
می‏گردد . ا ين حالات در اصطلاح عرفا " اوقات " ناميده می‏شوند و اگر در
رياضت پيش رود اين حالات فزونی می‏گيرد .
انه ليتوغل فی ذلك حتی يغشاه فی غير الارتياض . فكلما لمح شيئا عاج‏
منه الی جناب القدس يتذكر من امره امر فغشيه غاش فيكاد يری الحق فی كل‏
شی‏ء .
عارف آنقدر در اين كار پيش می‏رود ، تا آنجا كه اين حالات در غير
حالت رياضت نيز گاه به گاه دست می‏دهد ، بسا كه يك نگاه مختصر به چيزی‏
روحش را متذكر عالم قدس می‏كند و حالت به او دست می‏دهد ، كار به جائی‏
می‏رسد كه نزديك است خدا را در همه چيز ببيند .
و لعله الی هذا الحد يستعلی عليه غواشيه و يزول هو عن سكينته فيتنبه‏
جليسه .
عارف ، تا وقتی كه در اين مرحله و اين منزل است ، اين حالات كه عارض‏
می‏شود بر او غلبه می‏نمايد و آرامش عادی او را به هم می‏زند ، قهرا اگر
كسی پهلويش نشسته باشد متوجه تغيير حالت وی می‏گردد .
ثم انه لتبلغ به الرياضة مبلغا ينقلب وقته سكينة فيصير المخطوف‏
مألوفا و الوميض شهابا بينا و يحصل له معارفة مستقرش كأنها صحبة مستمرش
و يستمتع فيها ببهجته ، فاذا انقلب عنها انقلب حيران اسفا .
سپس كار مجاهدت و رياضت به آنجا می‏كشد كه " وقت " تبديل به ة
سكينه " می‏شود يعنی آنچه گاه گاه بود و آرامش را به هم می‏زد ، تدريجا

در اثر تكرار و انس روح با آن ، توأم با آرامش می‏گردد . آنچه قبلا حالت‏
بيگانه داشت و مانند يك " ربايش " ظهور می‏كرد ، تبديل به امر مأنوس‏
می‏شود . برق جهنده تبديل به شعله‏ای روشن می‏گردد . نوعی آشنائی ثابت بر
قرار می‏گردد . گوئی او هميشه همنشين حق است . با بهجت و سرور از آن‏
بهره‏مند می‏گردد . هرگاه آن حالت از او دور می‏شود سخت ناراحت می‏گردد .
و لعله الی هذا الحد يظهر عليه ما به فاذا تغلغل فی هذه المعارفة قل‏
ظهوره عليه فكان و هو غائب ظاهرا و هو ظاعن مقيما .
شايد به اين مرحله كه عارف برسد ، باز آثار حالات درونی ( بهجت و يا
تأسف ) بر او ظاهر شود و اگر كسی نزديك او باشد از روی علائم ، آن حالات‏
را احساس كند . اگر اين آشنائی بيشتر و بيشتر شود تدريجا آثارش در ظاهر
نمايان نمی‏گردد . وقتی كه عارف به مرحله كاملتر برسد جمع مراتب می‏كند ،
در حالی كه غائب و پنهان است از مردم ( روحش در عالم ديگر است ) در
همان حال ظاهر است ، و در حالی كه كوچ كرده و به جای ديگر رفته ، نزد
مردم مقيم است .
اين جمله ما را به ياد جمله مولای متقيان می‏اندازد كه در مخاطبه‏اش با
كميل بن زياد راجع به " اولياء حق " كه در همه عصرها هستند فرمود :
هجم بهم العلم علی حقيقة البصيرش و باشروا روح اليقين و استلانوا ما
استوعره المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الناس با
بدان ارواحها معلقة بالمحل الاعلی ( 1 ) .
علم و معرفت توأم با بصيرتی حقيقی از درون قلب آنها بر آنها هجوم‏
آورده است ، روح يقين را لمس كرده‏اند ، آنچه كه بر اهل لذت سخت و
پاورقی :
. 1 نهج البلاغه ، خطبه . 147

دشوار است برای آنها رام و نرم است ، و به آنچه جاهلان از آن وحشت‏
دارند مأنوسند ، با بدنهای خود با مردم محشور و مصاحبند در حالی كه‏
روحهای آنها به برترين جايگاهها پيوسته است .
و لعله الی هذا الحد انما يتيسر له هذه المعارفة احيانا ثم يتدرج الی‏
ان يكون له متی شاء .
شايد تا عارف در اين منزل است ، پيدايش اين حالت برای او امری غير
اختياری باشد ، ولی تدريجا درجه به درجه بالا می‏رود تا آنجا كه اين حالت‏
تحت ضبط و اختيار او در می‏آيد .
ثم انه ليتقدم هذه الرتبة ، فلا يتوقف امره الی مشيئته بل كلما لا حظ
شيئا لا حظ غيره و ان لم تكن ملاحظته للاعتبار ، فيسنح له تعريج عن عالم‏
الزور الی عالم الحق ، مستقر به و يحتف حوله الغافلون .
سپس از اين هم پيشتر می‏رود ، كارش به جائی می‏رسد كه ديدن حق متوقف‏
برخواست او نيست ، زيرا هر وقت هر چه را می‏بيند پشت سرش خدا را
می‏بيند هر چند او به نظر عبرت و تنبه به اشياء نگاه نكند . پس برايش‏
انصراف از ما سوی الله و توجه كلی به ذات حق پيدا می‏شود و خود را
نزديك می‏بيند ، در حالی كه مردمی كه دور او هستند به كلی از حالت او
غافلند .
فاذا عبر الرياضة الی النيل صار سره مرآش مجلوش محاذيا بها شطر الحق و
درت عليه اللذات العلی و فرح بنفسه لما بها من اثر الحق و كان له نظر
الی الحق و نظر الی نفسه و كان بعد مترددا .
تا اينجا همه مربوط به مرحله رياضت و مجاهده و سير و سلوك بود ، و
اكنون عارف به مقصد رسيده است . در اين حال ضمير خويش را مانند آينه‏ای‏
می‏بيند صاف و صيقلی كه در آن حق نمايان شده است ، و در اين حال لذات‏
معنوی به طور توصيف نشدنی بر او ريزش می‏كند . هنگامی كه به خود می‏نگرد
و وجود خويش را حقانی و ربانی می‏بيند فرح و انبساط

به وی دست می‏دهد .
در اين هنگام ميان دو نظر مردد است : نظری به حق ، و نظری به خود ،
مانند كسی كه در آينه می‏نگرد گاهی در صورت منعكس در آينه دقيق می‏شود و
گاهی در خود آينه كه آن صورت را منعكس ساخته است .
ثم انه ليغيب عن نفسه فيلحظ جناب القدس فقط ، و ان لحظ نفسه فمن‏
حيث هی لا حظة لا من حيث هی بزينتها . و هناك يحق الوصول .
در مرحله بعد ، خود عارف نيز از خودش پنهان می‏گردد ، خدا را می‏بيند و
بس . اگر خود را می‏بيند از آن جهت است كه در هر ملاحظه‏ای ، لحاظ كننده‏
نيز به نحوی ديده می‏شود ، درست مانند آينه كه در حالی هم كه توجه به‏
صورت است و به آينه توجهی نيست باز نظريه به صورت مستلزم نظر به آينه‏
هست هر چند مستلزم توجه به او و ديدن كمالاتش نيست . در اين مرحله است‏
كه عارف به حق واصل شده و سير عارف از خلق به حق پايان يافته است .
اين بود كه خلاصه‏ای از قسمتی از نمط نهم " اشارات " .
نكته‏ای كه لازم است ياد آوری شود اين است كه عرفا به چهار سير معتقدند
: سير من الخلق الی الحق ، سير بالحق فی الحق ، سير من الحق الی الخلق‏
بالحق ، سير فی الخلق بالحق .
سير اول از مخلوق است به خالق . سير دوم در خود خالق است ، يعنی در
اين مرحله با صفات و اسماء الهی آشنا می‏شود و بدانها متصف می‏گردد . در
سفر سوم بار ديگر به سوی خلق باز می‏گردد بدون آنكه از حق جدا شود ، يعنی‏
در حالی كه با خدا است به سوی خلق برای ارشاد و دستگيری و هدايت باز
می‏گردد . سير چهارم سفر در ميان خلق است با حق .

در اين سير عارف با مردم و در ميان مردم است و به تمشيت امور آنها
می‏پردازد برای آنكه آنها را به سوی حق سوق دهد .
آنچه از " اشارات " بوعلی تلخيص كرديم مربوط به سفر اول از اين‏
چهار سفر بود . بوعلی راجع به سفر دوم هم اندكی بحث كرده است و ما
لزومی نمی‏بينيم آنها را دنبال كنيم .
همچنانكه خواجه نصيرالدين طوسی در شرح اشارات گفته است بوعلی سفر اول‏
عرفانی را در نه مرحله بيان كرده است . سه مرحله مربوط است به مبدأ سفر
، و سه مرحله مربوط است به عبور از مبدأ به منتهی ، و سه مرحله ديگر
مربوط است به مرحله وصول به مقصد . با تأمل در كلام شيخ اين نكته روشن‏
می‏شود .
مقصود بوعلی از " رياضت " كه ترجمه‏اش ( ورزش ) است همان تمرينها
و مجاهدتهای است كه عارف انجام می‏دهد . اين مجاهدتها زياد است و عارف‏
بايد منازلی را در اين خلال طی كند . بوعلی اينجا به اجمال گذراند ، ولی‏
عرفا به تفصيل در اين باره بحث می‏كنند . از كتب عرفانی ، آن تفصيلات را
بايد جستجو كرد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: